Haberler

İlk defa 1981 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde cinsel yönelimi homoseksüel olan erkeklerde ve Haiti’den gelen göçmenlerde ender rastlanan Pnömocystitis carinii pnömonisi ve Kaposi sarkomu  vakalarının tespit edilmesi ile HIV/AIDS hastalığı tanımlanmıştır. Araştırmacılar bu hastalığın daha önce literatürde rastlanmayan yeni bir hastalık olduğu konusunda birleşerek bu yeni hastalığa “AIDS” (Acquired Immune Deficiency Syndrome- Edinilmiş İmmün Yetmezlik Sendromu) adını vermişlerdir. 1983 yılında AIDS’e neden olan virüs HIV (İnsan İmmün Yetmezlik Virüsü-Human Immunodeficiency Virus) izole edilmiş olup, bu virüs vücudun savunma gücünü zayıflatmakta, yıkmakta ve normal koşullarda tedavi edilebilen hastalıklar, savunma gücü yetersiz kaldığından tedavi edilememektedir[1].

Hastalığın tanımlandığı ilk yıllarda HIV enfekte vakalar az sayıda olmaları nedeni ile fazla ilgi çekmemiştir. Oysa, biseksüel erkekler aracılığı ile kadınlara ve enfekte hamile kadınlardan da bebeklere geçmeye başlaması ile HIV/AIDS hastalığı tüm dünyanın odak noktası haline geldi. Tıp dünyası, gönüllü kuruluşlar ve kişiler hastalığın öneminin anlatılabilmesi, toplumun bilgilendirilmesi ve korunma yollarının öğretilmesi için faaliyetler düzenlemeye başlamışlar ve 1 Aralık gününü de Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) “Dünya AIDS Günü” olarak ilan etmişlerdir. Birleşmiş Milletler AIDS Birimi (UNAIDS)’nin, Temmuz 2023 tarihinde açıklanan 2022 verilerine göre dünyada toplam 39  milyon kişi HIV ile enfekte yaşamaktadır. 2010 yılında 7000/gün yeni enfekte vaka varken, 2022 yılında bu sayı 4000/güne inmiştir. Türkiye’de Sağlık Bakanlığı, Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü verilerine göre ilk vakanın tespit edildiği 1985 yılından 08 Kasım 2023 tarihine kadar doğrulama testi pozitif tespit edilerek bildirimi yapılan 39.437 HIV-pozitif kişi ve 2.295 AIDS vakası mevcuttur[2].  Bu kapsamda hazırlanan tablolar aşağıda yer almaktadır.

Tablo 1.HIV/AIDS İstatistikleri(2019-2023)

*08 Kasım 2023 tarihi itibari ile doğrulama testi pozitif tesbit edilerek bildirimi yapılan vakalar

Tablo2. HIV/AIDS Vakalarının Olası Bulaş Yollarına Göre Dağılımı(1985-2023)

*08 Kasım 2023 tarihi itibari ile doğrulama testi pozitif tesbit edilerek bildirimi yapılan vakalar

HIV/AIDS hastalığı, tanımlandığı 1980’li yılların başlarında “korunmasız yapılan homoseksüel cinsel temas ile bulaşmaktadır” diye bilinirken, 2023 yılında Türkiye’de en sık korunmasız yapılan heteroseksüel cinsel temas ile (%28.8), ikinci sıklıkta korunmasız yapılan homoseksüel cinsel temasla (%13.2), üçüncü sıklıkta ise damar içi madde kullananların ortak paylaştığı enjektör ile (%0.87) bulaşmaktadır.Bunların dışında %56.9’unun geçiş yolunun bilinmemesi, önleyici tedbirlerin alınmasını ve stratejilerin belirlenmesini zorlaştırmakta, epidemiyi durdurmamızı engellemektedir.Dünya genelinde  HIV /AIDS istatistikleri [3](2022);

Toplumsal normlar nedeniyle sağlık hizmetlerine eşit olarak ulaşamayan, damgalanmaktan ve ayrımcılığa maruz kalmaktan çekinerek gerekli teşhis ve tedavi mekanizmalarına başvuramayan, ekonomik yoksulluk yaşadığı için öncelikli risk grubunda bulunan,üreme hakları üzerinde toplumsal cinsiyet eşitsizliği nedeniyle karar alma hakkı bulunmayan gruplar; HIV’e yakalanma konusunda öncelikli risk gruplarını oluşturmaktadır. Bunların içerisindegençler, kadınlar, LGBTİ+lar, seks işçileri ve damar içi madde kullanan kişiler vardır.Seks işçilerinin büyük kısmının damgalama ve ayrımcılık nedeniyle sağlık hizmeti aramaktan kaçtığı gözlenmektedir.

UNAIDS,  2030 yılına kadar HIV yükünü önemli ölçüde azaltmak ve HIV yayılımını sona erdirme nihai hedefine ulaşılmasına yardımcı olmaya yöneliktir 95-95-95 hedeflerini yayınlamıştır. Bu hedefler:

1.  HIV’le yaşayanların %95’inin HIV testi olup statülerini öğrenmeleri,(Türkiye için %95)

2. HIV pozitif kişilerin %95'inin Antiretroviral tedaviye erişmesi, (Türkiye için %90)

3. Tedaviye başlayanların %95'inin viral yüklerinin  baskılanması,(Türkiye için %86) [5].

Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinden en fazla etkilenen gruplar başta kadın ve kız çocukları dünya genelinde HIV’den etkilenmektedir.Araştırmalar, okul devam edemeyen kadınların ve kızların, düşük eğitim düzeyine sahip olanların HIV bulaş riskinin daha yüksek olma eğiliminde olduğunu göstermektedir. Ayrıca, bazı ortamlarda duygusal partner şiddetine maruz kalan kadınlar ve kızlar, çocuk yaşta erken ve zorla evlendirilen kız çocukları,ciddi gıda güvencesizliği yaşayanlar ve yaşça büyük erkek partnerlere sahip olanlar da risk altındadır. Cinsellik ve cinsellikle ilgili temel bilgi eksikliği ve hem erkek hem de kızlar için cinsel ve üreme sağlık hizmetlerine sınırlı erişim, bu savunmasızlıkları artırabilir.

BM Genel Sekreteri Antonio Guterres'in Dünya AIDS Günü 2023 mesajında, AIDS'e bağlı ölümler 2004'teki zirveden bu yana neredeyse %70 oranında düştüğü ve yeni HIV enfeksiyonları 1980'lerden bu yana en düşük noktaya erişmesine rağmen  AIDS’in hâlâ her dakika can aldığıdır[6]. Bir halk sağlığı tehdidi olan AIDS'i 2030 yılına kadar sonlandırmalıyız. Bu hedefe ulaşmak için bu yılın temasına odaklanılması gerekiyor: Toplulukların Liderlik Etmesine İzin Verin.[7] İnsanları ihtiyaç duydukları tedaviye, hizmetlere ve desteğe bağlamaktan, tüm insanların sağlık haklarını gerçekleştirebilmeleri için harekete geçmeye çalışan taban aktivizmine kadar  AIDS'i sona erdirmenin yolu topluluklardan geçmektedir. Dünya genelinde AIDS’le mücadelede toplulukların öncülük etmesine izin vermek, AIDS’i bitirmeye yönelik duyarlı bütçeleme faaliyetlerinin yapılması ve mücadele mekanizmalarının yaygınlaştırılması zorunludur.

Hukuki düzenlemelerinin yetersiz olması, toplumsal normlar, AIDS ile mücadelede yetersiz finansman, damgalama ve ayrımcılık; sağlıklı bir toplum hedefimizi gerçekleştirmek için güçlükler yaratmaktadır. Toplumsal bir mücadele yürütülerek sağlık hizmetlerine erişimin artması, cinsel sağlık eğitimlerinin düzenlenmesi ve toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin meydana getirdiği ayrımcılıkların son bulması AIDS ile mücadelenin olmazsa olmazlarıdır.

Pozitif-iz Derneği’nin raporu[8] ülkemizde HIV’in yaygınlaşmasına neden olan ayrımcı bir uygulamaya işaret etmektedir. Raporda yer alan tespite göre “5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 64.maddesinin birinci fıkrası (c) bendi uyarınca, Türkiye’de çalışan yabancı ülke vatandaşlarının çalışmaya başladıkları tarihten önce bulunan kronik rahatsızlıklarının finansmanı Genel Sağlık Sigortası (GSS) tarafından karşılanmıyor. Aynı zamanda yabancı personelin bakmakla yükümlü olduğu kişilerin, çalışmaya başladığı tarihten önce bulunan kronik sağlık durumları da Genel Sağlık Sigortası kapsamının dışında tutulmaktadır. 2022 yılı içerisinde Pozitif-iz Derneği’ne yapılan başvuruların büyük bir kısmının yabancı ülke vatandaşlarının Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından GSS girişinin yapıldığı tarihten evvel HIV ile enfekte olduğu varsayım ve kanaatleri ve bu nedenle ilaç ve tedavilerin geri ödeme kapsamından çıkarıldığına ilişkin şikayetler oluşturmaktadır.”

Anayasa’nın 17’nci maddesinde “Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir” hükmü yer almakta olup “Devletin temel amaç ve görevleri” başlığını taşıyan 5’nci maddesinde ise “insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışma”nın devletin görevlerinden biri olduğuna dikkat çekilmektedir.

“Hiç kimsenin geride bırakılmaması” evrensel insan haklarının gereğidir.  Bu kapsamda AIDS’in yaygınlaştığı ilk günlerden bu güne kadar, toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması başta olmak üzere sağlık hizmetlerine erişimde yaşanan fırsat eşitsizliğinin sonlanmalıdır. HIV ile enfekte olan veya olma riski taşıyan tüm risk gruplarına gerekli sağlık ve eğitim hizmetlerinin sunulması, toplumsal refahın arttırılarak gerek gelir adaletsizliğinin gerekse de toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin giderilmesi HIV ile mücadelede bir gerekliliktir. Covid 19 pandemisi ve 6 Şubat 2023 depremleri de HIV pozitif bireyleri de daha çok etkilemiştir. HIV pozitif bireyler ilaçlarına ulaşamazken riskli temasta bulunanlar da HIV testi yaptırmada zorlanmıştır.

Uluslararası Çocuk Merkezi; herkesin temel insan haklarından olan sağlık hakkına tam ve gereği gibi sahip olmasının önemine inanır. AIDS ile mücadele etmek zorunda olmadığımız günler için, haydi şimdi sağlık hakkına erişimi sağlayalım! Sağlık hakkına ulaşmak için çok sektörlü çalışmanın gerekliliği unutulmamalı bu yılın 1 Aralık Dünya AIDS Günü teması “Toplulukların Liderlik Etmesine İzin Verin”in en kısa sürede hayata geçirilmesi için birlikte çalışalım.