Sözleşme’nin eğitim, ifade özgürlüğü, kendi kültürünü yaşama ve kendi dilini kullanma haklarını içeren ve hali hazırda çekinceli olan 17, 29, ve 30 maddeleri ile ilgili pek çok hukuki ve sosyal kazanım olmasına karşın, bu çekinceler hala kaldırılmamıştır.

Çocuğun tanımı (Madde 1)

Çocuğun işe girme yaşı ve çalıştırılma yasağı 2003 yılında  yürürlüğe  giren İş Kanunu (71. Madde) ile Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve ÇHS ile belirlenen uluslararası standartlara uygun olarak düzenlenmiştir.

Evlilik yaşı ile ilgili daha önceki ayrımcı yasal düzenleme 2002 yılında  yürürlüğe giren Türk Medeni Kanunu (24. Madde) ile “erkek veya kadın on yedi yaşını doldurmadıkça evlenemez” ibaresiyle iyileştirilmiştir.

Bu gelişmelerin yanı sıra 2002 yılında yürürlüğe  giren Medeni Kanun, 2005 yılında yürürlüğe giren Ceza Kanunu ve 2006 yılında yürürlüğe giren Çocuk Koruma Kanunu ile çocuğun yaşı 18 olarak belirlenmiş ve güçlendirilmiştir.

Tüm bu olumlu gelişmelerin yanında, özellikle çocuk adalet sisteminde, çocukların evlendirilmesi ve ergenlerin üreme sağlığı alanında uygulamada aksaklıklar olduğuna tanık olunmaktadır.

Şemsiye Haklar ve Genel İlkeler (Madde 2, 3, 6, 12)

Genel ilkeler ile ilgili olarak 1995 yılından bu yana  yasal ve politika düzeyinde olumlu gelişmeler olmakla beraber Sözleşme’nin şemsiye hakları olarak da bilinen ve belkemiğini oluşturan ayrım gözetmeme; çocuğun yüksek yararı, yaşama, hayatta kalma, gelişme, ve  kendini ilgilendiren tüm yasal ve idari süreçlere katılma hakları kapsamı bakımından, açık olarak Anayasa’da ve diğer yasalarda yeterince yer almamaktadır.

Medeni haklar ve özgürlükler (Madde 7, 8, 13, 14, 15, 16, 17)

Çocukların dernek kurmaları, ifade, din ve vicdan özgürlükleri gibi alanlarda kısıtlı hukuki iyileştirme gerçekleşmiştir. Ancak uygulama konusunda sıkıntılar yaşanmaktadır.

Çocuğun en temel haklarından biri olan “bir kimliğe sahip olma (nüfusa kayıt hakkı)’’nın yerine getirilmesinde ilerleme kaydedilmesine rağmen yaklaşık %6 oranında çocuğun nüfus kaydı bulunmadığı raporlanmaktadır.

Düşünce, din ve vicdan özgürlüğü Türkiye’de yine anayasal bir güvence olmasına ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarına karşın zorunlu ilköğretimde “din kültürü ve ahlak bilgisi” dersi zorunludur ve sadece tek bir dinin tek bir mezhebi ile ilgili eğitim veren bir içeriğe sahiptir.

2004 yılında Dernekler Kanun’da yapılan değişiklikler doğrultusunda on beş yaşını bitiren çocuklar yasal temsilcilerinin yazılı izni ile çocuk dernekleri kurabilir veya kurulmuş çocuk derneklerine üye olabilirler. On iki yaşını bitiren çocuklar ise yasal temsilcilerinin izni ile çocuk derneklerine üye olabilirler ancak yönetim ve denetim kurullarında görev alamazlar. Uygulamada çocuk dernekleri için kolaylaştırıcı ve destekleyici çalışma yapılmadığından çocuklar açısından kullanılmayan bir yasal düzenleme konumundadır.

Çocukların ifade özgürlüğü konusunda ise ayrı çocuklar düşünülerek oluşturulmuş bir düzenleme bulunmamaktadır. Kamusal alanlarda, eğitim ortamlarında, aile içinde ve kurumlarda bu konuda yasada ve uygulamada eksikler bulunmaktadır. Sadece 2015 yılında 2000’in üzerinde çocuk gösterilere katılıp toplanma ve ifade özgürlüğü hakkını kullandığı için emniyet birimlerince gözaltına alınmıştır. Bunun yanında hakaret suçundan güvenlik birimlerine 1500’ün üzerinde çocuk gözaltına alınmıştır.

Aile ortamı ve alternatif bakım (Madde 5, 9, 10, 11, 18.1 ve 2, 20, 21, 25 ve 27.4)

Son zamanlarda Türkiye; aile yapısı, ekonomik sosyal ve kültürel yönlerden hızlı bir değişim yaşamıştır.  Son 20 yılda, kırsal nüfusun yarısından çoğu çeşitli nedenlerle kentlere göç etmiştir.

Ailelerin değişen ekonomik, kültürel ve sosyal şartlar karşısında direncini ve uyumunu güçlendirecek hizmet ve programların geliştirilememiş olması, çocuklar üzerinde olumsuz sonuçlara sebep olmaktadır.  Türkiye genelinde 15 milyon 70 bin ailenin 3 milyon 600 bini yoksulluk sınırında yaşamaktadır.

Yoksul çocukların büyük bir çoğunluğu büyük şehirlerde ve köylerde, ailelerinin sosyal güvencesi olmadan yaşamaktadır. Çocuk yoksulluğunun önlenmesini sağlayacak sosyal güvenlikle ilgili yasa çalışmaları henüz  tamamlanmamıştır.

Ülkemizde çocuk yoksulluğu verileri incelendiğinde 16 yaş altındaki nüfusun yoksulluk riski altındaki oranın %35’lerde olduğu görülmektedir. Türkiye’de 2014-2018 yılları arasında gerçekleştirilen Kalkınma Planı döneminde, aile, çocuk, kadın, çocuk eğitimi, yoksulluk, engelli çocuklar, özel korunma önlemleri ile korunması gereken çocuklar, çocuğun yasal korunması, çalışan çocuklar ve çocuk hakları eğitimlerinin yaygınlaştırılması konularında amaçlanan hedeflerin gerisinde kalmıştır.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) 2015 verilerine göre sadece ASPB kurumlarında 12000’den fazla çocuk, çoğunlukla maddi nedenlerden ve/veya şiddetten dolayı yatılı kurum bakım hizmeti almaktadır. Kurumlarda şiddetin önlenmesi çalışmaları konusunda ilerlemeler olmasına rağmen her yıl 900’e yakın çocuk bu kurumlardan kaçmaktadır, kurumlarda şiddet ve bazı intihar vakaları görülmüştür.

Çocuğa karşı şiddet (Madde 19, 24.3, 28.2, 34, 37(a) ve 39)

Türkiye’de hükümetler çocuğa karşı şiddeti ortadan kaldırmak için uluslararası ve ulusal ortamda kararlı olduklarını özellikle Avrupa Konseyi’nin Avrupa çapında yürüttüğü “çocuğa karşı şiddete son” kampanyasına destek verdiklerini belirterek göstermektedirler.

Ancak bu destek hala hayata geçirilmemiştir. Türkiye’de bedensel cezalandırma TCK 232/2 uyarınca hala yasaldır.

Son dört yıldır hazırlık çalışmaları yapılan Çocuğa Karşı Şiddetin Önlenmesi Ulusal Strateji ve Eylem Planı hala kabul edilip yayınlanmamıştır. 

Çocuğa karşı şiddet araştırmaları ve Türkiye Kadına Karşı Şiddet araştırması verileri çocuğa karşı şiddetin her ortamda yaygın olduğunu ortaya koymuştur. Son bilgiler çocukların %73ünün son 12 ay içinde şiddetin bir türüne en az bir defa yaşadığını söylemektedir.

Adli sicil istatistikleri her yıl 15.000’in üstünde davanın çocuğa cinsel suçları içerdiğini göstermektedir. TÜİK evlilik rakamlarına göre ise her 5 evlilikten biri çocuk evlilikleridir. 15 yaşına gelmeden her 10 kız çocuğundan biri cinsel şiddet mağduru olmaktadır.

Her yıl 17.000 civarında çocuk çeşitli sebeplerden kaybolmaktadır.

Temel sağlık ve refah (Madde 18, 23, 24, 26, 27)

Son 15 yılda çocuk sağlığı konusunda Türkiye’de geliştirilen program ve hizmetlere karşın, 2016 yılı itibari ile Türkiye, anne ve çocuk sağlığı geliştirme uygulamalarında ve güvenli annelik ve yenidoğan sağlığı konularında dünya ortalamalarına yaklaşmaktadır.

Buna rağmen, sağlık hizmetlerine adil erişimde hala sorunlar yaşanmaktadır. Acil hizmetlerinin alımında yaşanan çocuk ölümleriyle ilgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Türkiye kararları bulunmaktadır.

Eğitim, boş zaman ve kültürel etkinlikler (Madde 28, 29, 31)

Zorunlu eğitimde bölgesel farklılıkların azaltılması ve kız çocuklarının okula kayıt ve devamını arttırılmasına yönelik pek çok adım atılmıştır. Yine de hala eğitimde bölgesel farklılıklar, şiddet ve cinsiyet eşitliği konusunda atılması gereken adımlar olduğu bilinmektedir.

Çocuk sağlığını korumanın ilk adımlarından biri çocuğa onun anlayabileceği, ulaşabileceği, güncel bilgi sağlamaktır. Bu bağlamda, okul sağlığı ve sağlık eğitimi ile ilgili olarak milyonlarca çocuğun sağlığını etkileyen bir sağlık eğitimi boşluğu bulunduğu söylenebilir.

Son araştırma bulguları eğitim ortamlarının fiziksel yetersizlikleri olduğunu, okullarda kazaların çocukların sağlığını ve hayatını olumsuz etkileyecek düzeyde olduğunu, akran zorbalığının önlenemediğini, çocukların kendilerini güvende hissetmediklerini ortaya koymaktadır.

Çocukların kendilerine ait zaman ve oyun hakkı konusunda çocukların katılımıyla ve çocukların güvenliği sağlanacak şekilde çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır.

Özel koruma önlemleri (Madde 22, 30, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 40)

ILO ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 2012 Çocuk İşgücü Anketi’ne göre, Türkiye’de bir milyona yakın çocuk çalışmaktadır, bunların 300bini 6-14 yaş arasında ve yasalara göre çalıştırılması gereken çocuklardan oluşmaktadır.

Çalışan çocukların büyük bir çoğunluğu iş güvenliği ve sendikal hakları olmadan çalışmaktadır. Bu da bir suç olan çocuk emeğinin sömürüsünün gerçekleştiği anlamına gelmektedir. Bu konuda sosyal politikalara ve yoksulluğu önleyici programlar yanında çocuğun emeğinin korunması çalışmalarının yapılmasını da gerektirmektedir.

Kanunlara göre, suç işlediği ispat edilen çocuklar, özellikle de 15 yaşın üzerindeki çocuklar için hala ceza dışında fazla bir seçenek bulunmamaktadır. 

Genel anlamda Çocuk Koruma Kanunu, çocukların korunmasını sağlayan bir yasa olmak yerine ceza kontrol sistemi uygulaması olarak çocuklar için düşünülen iyileşmeyi sağlayamamıştır. 

Türkiye’de çocuklar halen Çocuk Mahkemeleri yerine Ağır Ceza Mahkemelerinde yargılanabilmektedir. Yargılama sürecince çocukların bulunduğu kurumların fiziki ve sosyal şartları iyileştirilememiştir. Kısaca hala çocuklara özgü bir adalet sistemi gelişimini tamamlayamamıştır.

Suriye’deki iç savaş ve diğer bölgelerden çatışma ve şiddet nedeniyle Türkiye’ye sığınan çocuk sayısı iki milyona yakındır.

Bunların yanında ülke içinde zorunlu yerinden edilmeler tekrar yaşanmaya başlanmıştır.